Zondag 4 maart: Beppe Grillo en zijn Vijfsterrenbeweging winnen de Italiaanse verkiezingen en falen vervolgens jammerlijk bij de uitvoering van hun programma. Deze uitkomst zou slechts de bevestiging zijn van de bijzondere positie van Italië in Europa: een proeftuin voor politieke experimenten.
Dit scenario schetsen twee Nederlandse historici, Arthur Weststeijn en Pepijn Corduwener, beide werkzaam aan de Universiteit Utrecht.
Weststeijn en Corduwener publiceerden onlangs het boek Proeftuin Italië. Al honderd jaar lang is Italië een soort ‘politiek laboratorium’, een voorloper van ontwikkelingen die zich in de rest van Europa ook voordoen. Positieve ontwikkelingen, maar ook negatieve zoals het fascisme. De Italiaanse dictator Benito Mussolini kwam elf jaar eerder aan de macht dan Adolf Hitler, en liep zeventien jaar voor de Spaanse dictator Francisco Franco.
Ander voorbeeld is Silvio Berlusconi. Die kwam in 1994 met een nieuw populistisch model dat in Nederland werd nagevolgd door wijlen Pim Fortuyn. De Franse president Emmanuel Macron kan ook gezien worden als iemand die leentjebuur speelt bij Berlusconi, met het idee: “Alleen ik weet wat de mensen willen”. De overeenkomsten tussen Berlusconi en Donald Trump spreken voor zich.
Silvio Berlusconi. Foto: EPA
Het experiment waar Italië dezer dagen druk mee is, betreft de internetdemocratie van de Vijfsterrenbeweging. Weststeijn denkt dat de verkiezingen van 4 maart 2018, ongeacht de uiteindelijke zetelverdeling en de mogelijkheden voor het vormen van een regering, al een duidelijke winnaar hebben: De Vijfsterrenbeweging. "Ook is er een duidelijke verliezer: het systeem van traditionele partijen."
Business Insider Italia sprak met historicus Weststeijn.
In het boek Proeftuin Italië klinkt een zekere bewondering door voor wat u omschrijft als vernieuwingen die Italië op politiek gebied heeft gebracht. Als Italiaan ben ik er absoluut niet trots op dat Mussolini een voorloper was van andere dictators, zelfs een inspiratiebron. En ook de politieke erfenis van Berlusconi is niet iets om over op te scheppen. Hoe kijkt u tegen de Vijfsterrenbeweging aan?
"Onze mening is deels positief en deels negatief. Positief is dat de Vijfsterrenbeweging een innovatieve oplossing probeert te bieden voor het fundamentele probleem van alle democratieën: de afstand tussen het volk en de elite die de instituties beheerst. Negatief is dat er veel twijfels zijn over de ondoorzichtige structuur van de Vijfsterrenbeweging - in het bijzonder of die structuur voldoet aan democratische beginselen. "
Doelt u op het online stemmen voor de selectie van kandidaten?
"Dat niet alleen. Belangrijker nog is de rol van Beppe Grillo. Grillo leidt de beweging en speelt een zeer belangrijke rol. Maar hij heeft zich niet verkiesbaar gesteld; hij wordt persoonlijk niet onderworpen aan het volksoordeel. Dus als de Vijfsterrenbeweging gaat regeren, zal Grillo veel macht hebben die niet via een stemming ongedaan kan worden gemaakt."
Maar waarom beschouwt u de Vijfsterrenbeweging dan als een positieve vernieuwing?
"Wij zien de beweging als een interessante realiteit, een origineel antwoord op de ruimte die is ontstaan door de zware crisis van gevestigde partijen in heel Europa. Eén blik op de verkiezingsuitslagen van de afgelopen twee jaar is voldoende om te zien dat traditionele partijen in Spanje, Frankrijk en Duitsland in extreme moeilijkheden verkeren. De twintigste eeuw was de eeuw van partijbewegingen, maar in deze eeuw zullen traditionele partijen verdwijnen. We zullen andere oplossingen krijgen, andere instrumenten om de band tussen instituties en het volk vorm te geven en in stand te houden ".
Internet?
"Ongetwijfeld. In veel landen zijn burgers ontevreden over de afstand tussen henzelf en de heersende elite. In Italië, meer nog dan in andere landen, wordt de wens tot participatie gefrustreerd door een partijsysteem dat niet lijkt te kunnen veranderen. Maar vandaag de dag heeft de burger die gehoord wil worden, sociale media tot zijn beschikking. De Vijfsterrenbeweging zit in die hoek. De nieuwe uitdaging voor de politiek is om zich te verhouden tot de online burger ".
Beppe Grillo
Waarom loopt Italië op dit vlak voor op andere landen?
"In Italië is de elite meer gesloten, meer vastgeroest. Daar komt bij dat vertrouwen in de politiek historisch gezien dun gezaaid is in Italië. De bevolking koestert een cynische of sceptische houding. Italianen geloven niet dat problemen door gevestigde instituties kunnen worden opgelost. De wijd verbreide corruptie voedt deze gevoelens, die een soort historische constante vormen. Dit is ook de reden dat Italianen sneller geneigd zijn om te experimenteren met nieuwe oplossingen in tijden van crisis. Het fascisme was een reactie op een crisis, net als de opkomst van Berlusconi in 1994."
U rekent op een sterke uitslag voor de Vijfsterrenbeweging, maar de laatste peilingen wijzen ook op een geweldige comeback van Berlusconi...
"Berlusconi is verleden tijd. Zijn populistische model is over de houdbaarheidsdatum heen. Dat komt deels door Berlusconi's leeftijd, maar ook omdat het niet heeft gewerkt: toen Berlusconi aan de macht kwam, is er geen verversing gekomen, geen vernieuwing op institutioneel gebied - en ook geen sterkere participatie. "
En links? Wat vindt u van Renzi en zijn Democratische Partij?
"Renzi heeft twee fouten gemaakt die hem buitenspel hebben gezet. Ten eerste probeerde hij Berlusconi na te doen door zichzelf voor te stellen als de enige man begrijpt wat het volk wil. De tweede fout is dat hij niet heeft gebroken met het partijsysteem. Renzi liet zich leiden door modellen uit het verleden, hij keek niet naar de toekomst. Bovendien lijdt hij onder het gebrek aan consensus dat alle politici raakt die hervormingen hebben doorgevoerd. Hij heeft niet aangevoeld dat hij qua politieke stijl radicaal moest veranderen. Achteraf gezien had hij waarschijnlijk hetzelfde moeten doen dat Macron in Frankrijk heeft gedaan: een eigen beweging oprichten."
Maar wat gaat er in Italië gebeuren, als er een eurosceptische beweging aan de macht komt met ondoorzichtige structuren? Een beweging die zich beroept op discutabele online consultaties, die de ene dag oproept de euro te verlaten en de dag erna vóór de euro is, die zich het ene moment solidair toont met migranten en ze vervolgens het land wil uitzetten?
"De Vijfsterrenbeweging is gedoemd te mislukken, daarover bestaat geen twijfel. Ze hebben geen mensen die kunnen besturen, ze kunnen hun beloften niet waarmaken. Het optreden van Virginia Raggi als burgemeester van Rome is instructief wat dit betreft. "
Dus?
"Laten we optimistisch blijven. Italië zal nieuwe oplossingen weten te vinden, zoals het altijd heeft gedaan. Het belangrijkste is dat er geen geweldsrisico's lijken te zijn; ik zie geen gevaren voor de democratie."